زاینده رودنعمتی که قدرش رانمی دانیم!

رودخانه زاینده رود که از کوه های زردکوه بختیاری، کربوش و خور سرچشمه گرفته و پس از گذشتن از ۳۰ کیلومتری جنوب خاوری مرکز این شهرستان به باتلاق گاوخونی در خاور اصفهان می ریزد. زاینده رود یکی از زیباترین و بااهمیت ترین رودهای ایران است. این رودخانه که از جبهه شمال خاوری زرد کوه بختیاری سرچشمه می گیرد، از باختر به خاور تا باتلاق گاوخونی جریان دارد. این رود که از چشمه های جانان واقع در زردکوه بختیاری (کوهرنگ) در ۹۵ کیلومتری شمال باختری شهرکرد در استان چهارمحال و بختیاری، شروع شده است، ضمن جریان یافتن به جانب خاور و دریافت شعباتی از قبیل رود خرسنک، قمشه رود، تیران رود، زرین رود، رود کرمان و هم چنین آبیاری کردن شهرها و آبادی های مسیر خود وارد اصفهان می‌شود و شهرستان های شهرکرد، زرین شهر، اصفهان و نایین در استان های چهارمحال و بختیاری و اصفهان را آبیاری می کند. این رودخانه از سمت باختر به سمت جنوب خاوری کلیه نواحی مرکزی اصفهان را آبیاری کرده و از جنوب نایین از آبادی های قورتان و ورزنه گذشته و سرانجام پس از طی ۳۰۰ کیلومتر از سرچشمه به مرداب گاوخونی که در قسمت خاوری دهستان جرقویه علیا قرار گرفته است، می ریزد. طول این رودخانه با پیچ و خم هایش از ۳۶۰ تا ۴۲۰ کیلومتر ذکرشده که این فاصله به خط مستقیم حدود ۲۷۰ کیلومتر است. پهنای رودخانه زاینده رود در ابتدا حدود ۱۰ تا ۲۰ متر است، اما هر چه به طرف شهر اصفهان و جلگه های مسطح پیشروی می کند، پهنای آن افزایش می یابد. به طوری که در شمال فلاورجان، در محل روستای موسیان، عرض آن به حدود ۸۰۰ متر می رسد. پهنای بستر رودخانه در شهر اصفهان نیز متفاوت است و بین ۳۰۰ - ۱۰۰ متر تغییر می کند. زاینده رود از چشمه ها و رودخانه های متعددی تشکیل شده و از تنگ گزی در دهستان شوراب سرچشمه می گیرد. مجموع این آب ها در تنگ گزی، زاینده رود را تشکیل می دهند. شعبه مهم دیگر با الحاق آب کوهرنگ توسط تونل های کوهرنگ به ابتدای زاینده رود اضافه می‌شود که آب آن را به میزان قابل توجهی افزایش می دهد. پس از تنگ گزی و قبل از رسیدن به دریاچه سد زاینده رود، آب سه شعبه قابل توجه دیگر، یعنی کاگونک، خیر سانک و پلاسکان یا اسکندری نیز به زاینده رود افزوده می شوند، اما بعد از دریاچه، شعبه دایمی قابل توجهی به آن نمی‌پیوندد. از ابتدا تا انتهای زاینده رود، به ویژه در ناحیه اصفهان، بیشه زارهایی وجود دارند که در زیبایی، طراوت، لطافت آب و هوا و جذابیت چشم اندازهای عمومی رودخانه بسیار موثر بوده و در مطلوبیت فضای حواشی رودخانه نقش قابل توجهی دارند. به علت این که سرچشمه زاینده رود نزدیک سرچشمه رود کارون است (با حدود سه کیلومتر فاصله) و از طرف دیگر در سال های خشکسالی آب زاینده رود به کلیه اراضی تحت کشت نمی‌رسد، در سال های ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۲ هجری شمسی در داخل کوهرنگ تونلی به همین نام حفر شد که ۲۸۲۳ متر طول دارد و از طریق آن مقداری از آب سرچشمه کارون به زاینده رود برگردانده می‌شود. سرچشمه زاینده رود در دامنه شمال خاوری زردکوه و در جنوب روستای دیمه - که در فاصله ۱۱ کیلومتری تونل کوهرنگ قرار دارد - واقع شده و در فاصله یک کیلومتری، به موازات آب کوهرنگ جریان می یابد. قبل از اتصال به کوهرنگ با شاخه دیگری به نام آب خور به در محل قلعه سبزی اتصال می یابد که این مساله باعث افزایش آب آن می‌شود. تونل کوهرنگ در جنوب چلگرد حفر شده است و قسمتی از آب کوهرنگ را پس از اتصال به شاخه میان رودان به رود دیمه وصل می کند. در نزدیکی روستای آب هره طهماسبی، یک شاخه نیز از جنوب وارد زاینده رود می‌شود که به نام رودخانه نعل اشکنان معروف است. به این ترتیب ۵ شاخه مزبور که همگی از شمال خاوری زردکوه سرچشمه می گیرند، پس از اتصال، شاخه پر آب رودخانه زاینده رود را تشکیل می دهند. بخشی از مسیر زاینده رود که در استان چهارمحال و بختیاری واقع شده است از قراقوش در انتهای مرز شمالی تا چلوان در نزدیکی سامان، از جاذبه های اصلی و کانون های عمده تفرجگاهی این استان به شمار می آید. این ناحیه با روستاهای زیبای قراقوش، کرم گوگان، مارکده، قوچان، صادق آباد، قار تطوع، پونه وار، هوره، دشتی، چم کاکا، چم جنگل و چم چنگ، هر ساله هزاران خانوار بومی و غیر بومی را به سوی خود جلب می کند. مسافرت به این منطقه معمولاً از ماه پایانی بهار (خرداد ماه) آغاز و به مدت چهار ماه تا اواخر شهریور ادامه می یابد. از جاذبه های ویژه زاینده رود، بستر، کناره ها و محیط پیرامون آن است که این رود را به یکی از مهم ترین تفرجگاه های استان اصفهان و استان چهارمحال و بختیاری و استان های اطراف آن ها تبدیل کرده است. کناره های این رودخانه به ویژه در مسیر عبور از شهر اصفهان، محدوده پل زمان خان در حدود مرز اصفهان، استان چهارمحال و بختیاری و پشت سد زاینده رود از تفرجگاه های مهم منطقه محسوب می شوند و هزاران تن از بومیان و اهالی شهرهای مجاور در فصل ها و ماه های مساعد سال، برای گذراندن اوقات فراغت و به ویژه در روزهای تعطیلی از آن بهره مند می شوند. مسافرت به این منطقه معمولاً از ماه پایانی بهار(خرداد ماه) آغاز و به مدت چهار ماه تا اواخر شهریور ادامه می یابد. میهمانان زاینده رود که بیش تر اهالی اصفهان و بازدیدکنندگان آثار تاریخی اصفهان هستند، در حاشیه های پردرخت و باغ های زیبای اطراف آن اقامت می کنند. سواحل زاینده رود با توجه به استعدادهای طبیعی این رود مناسب ترین محل برای احداث دهکده های ییلاقی و استقرار اردوگاه های جهانگردی است شهر اصفهان در حاشیة کویرهای حوزة داخلی ایران، بخش مهمی از اعتبار و عظمت اقتصادی،تاریخی، علمی، هنری و سیاسی خود را مدیون زاینده رود و تداوم جریان و توزیع مناسب آن در سطح شهر بوده است. چه ،‌اصفهان، بدون زاینده رود هرگز قادر نبوده است. به چنین ویژگیهای که در مجموع آن را به « نصف جهان» موسوم نموده است، نایل گردد.

با اندکی تامل، می توان آثار زاینده رود را در همة احوال این شهر به آسانی دریافت. همان طور که « مصر را هدیة نیل دانسته اند»،‌اصفهان نیز هدیة زاینده رود است، زیرا اصفهان از  لحاظ موقعیت جغرافیایی، از سه سوی در محاصرة کویر (شرق ، شمال و جنوب) قرار گرفته ، و جبهة غربی آن نیز با متوسط 50 ساله بارندگی سالانه حدود 125 میلی متر و تبخیر بیش از 300 میلی متر، جز و مناطق صحرایی است. از این رو، اصفهان را باید شهری کویری به شمار آورد. اما طی تاریخ گذشته، شهر اصفهان راباید شهری کویری به شمار آورد. اما طی تاریخ گذشته ،‌شهر اصفهان و حومة جدایی ناپذیر آن در همه حالات (سالهای خشک یا مرطوب) همواره 6 سهم از 33 سهم کل آب زاینده رود (18 درصد) را به خود اختصاص می‏داده، که از طریق نهرهای متعدد و شعب آنها – هم در سطح باغها و مزراع شهر (158 باغ و مزرعة حقابه دار) و هم در حومة  پیرامون آن- توزیع می‌شده است. به دلیل،خشکی و قطع جریان این رودخانه در شهر اصفهان بندرت صورت گرفته است، آن هم، براساس تقویم آبیاری، هرگز از 11 روز در هر 18 روز فراتر نرفته است. طی دو سال گذشته (سالهای 1380 تا 1381) و قطع مداوم نزدیک به دو سال زاینده رود بر روی اصفهان، آثار و پیامدهای مختلفی را در ابعاد اقتصادی و ابنیة تاریخی،‌چهارفصل بودن، لطافت محیط و پیشروی کویر، و متعاقب آن مسائل اجتماعی شهر بر جای گذاشته و خواهد گذاشت،

منشأ نام زاینده رود:

این رودخانه در کتب تاریخ و جغرافیا به نام‌های زاینده‌رود، زنده‌رود، زندرود، زرین‌رود، زرینه‌رود، زن رود و زندک‌رود آمده است، زیرا آب آن در طول مسیر زایش کرده، تزاید می‌یابد و به همین مناسبت زاینده‌رود نامیده شده است. زاینده رود در قدیم به «زندک رود» به معنی رودخانه با برکت مشهور بوده است. بعضی نیز آن را عامل سلامتی و زنده‌بودن می‌دانستند و نام زنده‌رود بر آن نهاده‌اند ماه فروخی در کتاب محاسن اصفهان می‌نویسد: موقعی که عضدالدوله برای دیدار پدر و برادرانش به اصفهان آمد، از آب رودخانه فرات برای نوشیدن با خود آورده بود، وقتی آب گوارای زاینده‌رود را چشید، دستور داد آبهای فرات را ریختند و گفت: «با وجود زنده‌رود، فرات، شرب را نشاید.»

باتلاق گاوخونی :

در فاصله 140 کیلومتری شرق اصفهان باتلاق بزرگ و مشهوری به نام مرداب گاوخونی وجود دارد. رودخانه زاینده رود پس از پیمودن فرسنگها راه و مشروب کردن به مرداب وارد شده و فرو می‌رود. مرداب گاوخونی در 23 کیلومتری پل ورزنه و در شمال شرقی دهستان جرقویه و جنوب غربی شهرستان نائین و غرب منطقه ندوشن از استان یزد و شمال  اراضی متعدد به این غربی کویر ابرقو و شرق دهستان رودشین واقع شده است. مرداب شبیه گلابی است که به سمت جنوب کشیده شده است.

در وسیع‌ترین نقطه، عرض آن حدود  45  کیلومتر و طول آن 25 کیلومتر است. اطراف مرداب گاوخونی خشک و تا دهها کیلومتر عاری از سکنه است. این مرداب نمکزار، در وسط، گودالی دارد که تاکنون خشک نشده و هنگام وزش باد و طوفان امواجی به ارتفاع بیش از یک متر از آن بر می‌خیزد و در پهنة وسیعی از نمکزار پخش می‌شود.

اطراف این مرداب شنزار است و در آن گیاهانی مناسب آن اراضی، مانند: کز شور، طاق، غان، چوبک و غیره می‌روید. این باتلاق به علت شوری زمین و استخراج نمک شکار دریایی ندارد ولی در اطراف آن گورخر، آهو، گرگ و شغال و بعضی از پرندگان یافت می‌شود. مرداب گاوخونی در کتابهای قدیم به نام‌های: گاوخونی، گاوخانی و گاوخانه نیز آمده که از دو جزء «گاو» به معنای بزرگ و «خانی»‌ به معنای چاه و چشمه، تشکیل شده است. مقدار آبی که در زمستان به این مرداب می‌رسد چند برابر تابستان است. بعضی اعتقاد دارند که آبهای فرو رفته در این باتلاق، در حوالی رفسنجان و کرمان از زمین بالا آمده و جاری می‌گردد. ولی دانشمندان علم جغرافیا از نظر پستی و بلندی زمین، منکر آن بوده و معتقدند آبی که در مرداب فرو رفته، یا در نقاط بسیار دور از زمین بالا می‌آید و یا در کویر ابرقو ظاهر می‌شود زیرا با حفر چاههای عمیق در اطراف آن، از آبهای تحت‌الارضی خبری نبوده است. بعضی معتقدند بهرام گور که علاقة خاصی به شکار، بخصوص شکار گورخر داشته در این مکان گرفتار گور شده است

کوتاهی درحفاظت ازرودخانه

روزهای پایانی فروردین ماه سال ۱۳۸۷ سهل انگاری دو وزارت خانه نفت و راه و ترابری باعث وقوع رخدادی تأسف بار اقتصادی و زیست محیطی در حوالی اصفهان گردید. راننده بولدوزر شرکتی که مأموریت توسعه جاده تیران-سامان را بر عهده داشت،‌ در انتهای روز حدود ۴ بعد از ظهر تیغ بر لوله نفت اهواز-اصفهان گذاشت تا ۲۴ ساعت خوراک پالایشگاه اصفهان به مخاطره بیفتد. فرا رسیدن شب هم باعث شد تا نیروهای امدادی صبح فردا به محل بیایند و در نتیجه فرصت برای یک فاجعه زیست محیطی به اندازه کافی فراهم شد.

گفتنی است در این حادثه ملی میهنی هیچ شخص یا نهاد و ارگانی مقصر نبود! و تنها راننده بولدوزر به مدت ۴۸ ساعت در اداره آگاهی استان چهارمحال و بختیاری بازداشت گردید و خوشبختانه همه چیز به خوبی گذشت!. البته با یک حساب سرانگشتی کارشناسان نفتی،‌بالای ۲۰ میلیارد تومان نفت خام به هدر رفت! آب آشامیدنی شهر اصفهان هم ۱۰ روز تمام قطع شد! و بازار بطری های آب معدنی بالا گرفت!.

فکری هم به حال پایین دستی های رودخانه بکنید

درمنطقه رودشت وروستای قورتان بدلیل ورود پساب ها ی کارخانه ها وفاضلاب دربالادست شکل بسیاروحشتناکی به این رودخانه بخشیده وازبین رفتن ماهیهای فراوان وبروزضرروزیان به محصولات کشاورزی وشکل ظاهری آب بیانگرمیزان زیادآلودگی این رودخانه است. ازطرفی تالاب بین المللی گاوخونی هم اکنون درحال نابودی است وامیدواریم مسئو.لین زیربط فکری اساسی برای نجات این رودخانه بنمایند.